Postępowanie o umieszczenie w domu pomocy społecznej odbywa się zasadniczo w dwóch trybach. Pierwszy z nich, na wniosek osoby zainteresowanej (zwany też dobrowolnym, tj. za jej wyraźną zgodą), uregulowany został w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej oraz rozporządzeniach wykonawczych do ustawy. Drugi, na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego (zwany też przymusowym, albowiem umieszczenie odbywa się bez zgody osoby umieszczanej), w oparciu o przepisy zawarte w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego

Podstawą wszczęcia postępowania o umieszczenie w domu pomocy społecznej (DPS) jest wniosek osoby skierowany do ośrodka pomocy społecznej, właściwego według miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o skierowanie (art. 101 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej). W przypadku osoby bezdomnej stosuję się regułę wynikającą z art. 101 ust. 2 ustawy, w myśl której, właściwą miejscowo jest gmina ostatniego miejsca zameldowania tej osoby na pobyt stały.

Po wpłynięciu wniosku osoby zainteresowanej, na ogólnych zasadach wynikających z art. 106 i 107 ustawy o pomocy społecznej, ze strony ośrodka pomocy społecznej podejmowane są działania zmierzające do ustalenia sytuacji osobistej, zdrowotnej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej w celu ustalenia wystąpienia przesłanek umieszczenia w DPS, określonych w art. 54 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej. Zgodnie z tym przepisem prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej przysługuje osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych. Obowiązek skierowania osoby do domu opieki społecznej określonego typu powstaje wtedy, gdy po stronie osoby zainteresowanej zaistnieją wszystkie przesłanki warunkujące powstanie prawa do tego rodzaju świadczenia pomocy społecznej. W świetle art. 54 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej powstanie prawa do umieszczenia w domu pomocy społecznej uwarunkowane jest przede wszystkim ustaleniem, że dana osoba wymaga całodobowej opieki (z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności), nie może samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu i potrzeba takiej opieki nie może być zapewniona w formie usług opiekuńczych. Tak więc warunkiem skierowania do domu pomocy społecznej jest ustalenie, że osoba ubiegająca się o takie skierowanie z powodu wieku, choroby, niepełnosprawności nie może samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu. Ustalenia powyższych okoliczności dokonuje się w drodze czynności pracownika socjalnego, jaką jest przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego (art. 107 ust. 1 ustawy). Niewyrażenie zgody na przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego przez osoby ubiegające się o świadczenia z pomocy społecznej stanowi podstawę do odmowy przyznania świadczenia (art. 107 ust. 4a ustawy).

Zgodnie z § 3 rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 08 kwietnia 2021 r. w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego, wywiad przeprowadza się w terminie 14 dni roboczych od dnia powzięcia wiadomości o konieczności jego przeprowadzenia, a w sprawach niecierpiących zwłoki w terminie 2 dni roboczych. Wywiad przeprowadza się w miejscu zamieszkania osoby albo w miejscu jej pobytu, w dniach roboczych, w godzinach pracy ośrodka pomocy społecznej albo w innym terminie – pod warunkiem, że został on uzgodnionym z osobą i zaakceptowany przez kierownika ośrodka. 
Zgodnie z § 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej (t.j.: Dz. U. z 2018 r., poz. 734), do wniosku o skierowanie do DPS, dołącza się odpowiednio:

1. decyzję o przyznaniu osobie ubiegającej się zasiłku stałego oraz pisemną zgodę osoby ubiegającej się lub jej przedstawiciela ustawowego na ponoszenie opłaty za pobyt w domu;

2. decyzję organu emerytalno-rentowego ustalającego wysokość emerytury lub renty oraz pisemną zgodę na ponoszenie opłaty i na jej potrącanie przez właściwy organ emerytalno-rentowy ze świadczenia emerytalnego lub rentowego, zgodnie z odrębnymi przepisami;

3. oświadczenia o wysokości dochodu osoby ubiegającej się, małżonka, zstępnych przed wstępnymi zobowiązanych do ponoszenia opłaty, oświadczenie o wysokości dochodu osoby małoletniej, w przypadku gdy opłatę będzie ponosić przedstawiciel ustawowy;

4. zaświadczenie, o którym mowa w art. 22 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (t.j.: Dz. U. z 2018 r. poz. 276);

5. pisemną zgodę osoby ubiegającej się lub przedstawiciela ustawowego na potrącanie z zasiłku stałego opłaty za pobyt w domu – w przypadku wyrażenia takiej zgody;

6. pisemną zgodę ośrodka pomocy społecznej na potrącanie z zasiłku stałego osoby ubiegającej się opłaty za pobyt w domu – w przypadku skierowania do domu ponadgminnego;

7. postanowienie sądu opiekuńczego w przedmiocie udzielenia zezwolenia na skierowanie do domu pomocy społecznej – w przypadku osób ubezwłasnowolnionych całkowicie oraz małoletnich

W przypadku gdy do domu kieruje się osobę na podstawie orzeczenia sądu (tryb przymusowy), wydanie decyzji o skierowaniu do domu nie wymaga przedłożenia dokumentów. Dokumenty te powinny zostać skompletowane w terminie nieprzekraczającym trzech miesięcy od dnia wydania decyzji o skierowaniu do domu. Dokumenty kompletuje właściwy ośrodek pomocy społecznej.

Osobę zainteresowaną kieruje się do domu pomocy społecznej odpowiedniego typu (określonego w art. 56 ustawy), zlokalizowanego jak najbliżej miejsca zamieszkania osoby kierowanej, przy czym w przypadku gdy przewidywany termin oczekiwania na umieszczenie w domu pomocy społecznej danego typu zlokalizowanym najbliżej miejsca zamieszkania osoby kierowanej wynosi ponad 3 miesiące, osobę kieruje się na jej wniosek do domu pomocy społecznej tego samego typu zlokalizowanego jak najbliżej miejsca zamieszkania osoby kierowanej, w którym przewidywany termin oczekiwania na umieszczenie jest krótszy niż 3 miesiące. Po wydaniu decyzji o skierowaniu do DPS wydawana jest decyzja o umieszczeniu w DPS przez organ gminy prowadzącej dom pomocy społecznej lub starostę powiatu prowadzącego dom pomocy społecznej. Przed przyjęciem osoby do domu pracownik socjalny tego domu ustala jej aktualną sytuację w miejscu zamieszkania lub pobytu, która stanowi podstawę indywidualnego planu wsparcia po przyjęciu tej osoby do domu.

Pobyt w domu pomocy społecznej jest odpłatny do wysokości średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca. Obowiązani do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są w kolejności:

1. mieszkaniec domu, a w przypadku osób małoletnich – przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka

2. małżonek, zstępni (dziecko, wnuk, prawnuk) przed wstępnymi (rodzice, dziadkowie)

3. gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej

Mieszkaniec domu obowiązany jest jedynie do wnoszenia opłaty w wysokości 70% swojego dochodu. W sytuacji gdy mieszkaniec nie jest w stanie ponosić całości kosztów pobytu w placówce, obowiązek wnoszenia opłat spoczywa po pierwsze na małżonku, w następnej kolejności na zstępnych, dalej zaś na wstępnych, a na końcu – na gminie, przy czym, w przypadku niewywiązywania się małżonka, zstępnych oraz wstępnych z obowiązku opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej opłaty te zastępczo wnosi gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Gminie w takiej sytuacji przysługuje jednak prawo dochodzenia zwrotu poniesionych na ten cel wydatków.
Przed przystąpieniem do dochodzenia przez gminę zwrotu poniesionych wydatków, na podstawie art. 103 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej, kierownik ośrodka pomocy społecznej winien ustalić w drodze umowy z małżonkiem, zstępnymi przed wstępnymi mieszkańca domu – wysokość wnoszonej przez nich opłaty za pobyt tego mieszkańca w domu pomocy społecznej. Partycypacja rodziny w kosztach pobytu mieszkańca DPS winna zostać ustalona w umowie (na tym etapie wydanie decyzji administracyjnej jest niedopuszczalne) – wynika to bowiem wprost z treści art. 61 ust. 2 pkt 2 ustawy o pomocy społecznej (dodatkowo należy wskazać, że przepis ten uzależnia obowiązki małżonka oraz krewnych od ich sytuacji dochodowej – 300% kryterium). Dopiero przy negatywnej postawie osób zobowiązanych do wnoszenia opłat za pobyt w domu pomocy społecznej ich członka rodziny, przejawiającej się udokumentowaną odmową podpisania umowy, o której mowa w art. 103 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej, organ pomocy społecznej powinien wydać decyzję administracyjną, w której zostanie określona wysokość opłaty za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej wniesionej zastępczo przez gminę oraz osoba zobowiązana do zwrotu należności. Zgodnie bowiem z przepisem art. 61 ust. 2d ustawy o pomocy społecznej, w przypadku odmowy przez osoby, o których mowa w art. 61 ust. 1 pkt 2 ww. ustawy, zawarcia umowy, o której mowa w art. 103 ust. 2 ww. ustawy, wysokość ich opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej ustala w drodze decyzji organ gminy właściwej zgodnie z art. 59 ust. 1 ww. ustawy, z uwzględnieniem ograniczeń, o których mowa w art. 61 ust. 2 pkt 2 i art. 103 ust. 2 ustawy. Zgodnie z przepisem art. 61 ust. 2e ustawy o pomocy społecznej, w przypadku odmowy przez osoby, o których mowa w art. 61 ust. 1 pkt 2 ww. ustawy, zawarcia umowy, o której mowa w art. 103 ust. 2, oraz niewyrażenia zgody na przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego, wysokość ich opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej ustala, w drodze decyzji, organ gminy właściwej, zgodnie z art. 59 ust. 1 ww. ustawy, w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania w domu pomocy społecznej a opłatą wnoszoną przez mieszkańca domu i opłatami wnoszonymi przez inne osoby obowiązane, o których mowa w art. 61 ust. 1 pkt 2 ww. ustawy. Należy wskazać w tym miejscu, że zgodnie z przepisem art. 61 ust. 2f ustawy o pomocy społecznej, wysokość opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej, o której mowa w art. 61 ust. 2e ww. ustawy, ustala się proporcjonalnie do liczby osób obowiązanych do jej wnoszenia. Do tego należy dodać, że w przypadku niewywiązywania się osób, o których mowa w art. 61 ust. 2 pkt 1 i 2 oraz art. 61 ust. 2a ustawy o pomocy społecznej, z obowiązku opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej, ustalonego w decyzji lub umowie, o której mowa w art. 103 ust. 2 ww. ustawy, opłaty te zastępczo wnosi gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Wydatki gminy podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Umieszczenie bez zgody osoby zainteresowanej

Procedura umieszczenie bez zgody osoby zainteresowanej uregulowana została przez ustawę o ochronie zdrowia psychicznego. Zastosowanie przez ośrodek pomocy społecznej przewidzianych w tej regulacji procedur, w tym postępowania o przymusowe umieszczenie w DPS (art. 39 i następne ustawy), uwarunkowane jest uprzednim objęciem osoby kierowanej przymusowo tzw. oparciem społecznym.
Kwestię oparcia społecznego reguluje art. 8 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, stanowiąc, iż jednostki organizacyjne i inne podmioty działające na podstawie ustawy o pomocy społecznej, w porozumieniu z podmiotami leczniczymi udzielającymi świadczenia zdrowotne w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, organizują na obszarze swojego działania oparcie społeczne dla osób, które z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego mają poważne trudności w życiu codziennym, zwłaszcza w kształtowaniu swoich stosunków z otoczeniem, w zakresie edukacji, zatrudnienia oraz w sprawach bytowych. W ustępie 2 oparcie społeczne zostało opisane jako działania polegające w szczególności na:

1. podtrzymywaniu i rozwijaniu umiejętności niezbędnych do samodzielnego, aktywnego życia,

2. organizowaniu w środowisku społecznym pomocy ze strony rodziny, innych osób, grup, organizacji społecznych i instytucji,

3. udzielaniu pomocy finansowej, rzeczowej oraz innych świadczeń na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej.

W postępowaniu przed sądem opiekuńczym w sprawach o przymusowe umieszczenie w domu pomocy społecznej stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. Oznacza to, że orzeczenie co do meritum zapada po przeprowadzeniu rozprawy, przy czym pierwsza rozprawa powinna się odbyć nie później niż w terminie 14 dni od dnia wpływu wniosku o umieszczenie w DPS do sądu. Przed wydaniem postanowienia co do istoty sprawy, sąd jest obowiązany uzyskać opinię jednego lub kilku lekarzy psychiatrów. Zapewnienie realizacji postanowienia sądowego o przyjęciu do domu pomocy społecznej osoby, należy do starosty powiatu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby. Jeżeli osoba, wobec której wydano postanowienie o przyjęciu do domu pomocy społecznej, odmawia stawienia się w domu pomocy społecznej lub w inny sposób utrudnia wykonanie tego postanowienia, sąd z urzędu lub na wniosek organu do spraw pomocy społecznej może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej osoby do domu pomocy społecznej przez Policję.

Orzeczenie w sprawie przymusowego umieszczenia w DPS nie ma charakteru ostatecznego i niepodważalnego. Zgodnie z art. 41 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, osoba przyjęta przymusowo do domu pomocy społecznej, a także jej małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz osoba sprawująca nad nią faktyczną opiekę – mogą występować do sądu opiekuńczego o zmianę orzeczenia o przyjęciu do domu pomocy społecznej, w przypadku zmiany okoliczności, które stanowiły podstawę przyjęcia do domu. Z wnioskiem takim może także wystąpić kierownik domu pomocy społecznej z tych samych co powyżej powodów. Zgodnie z przepisem art. 41 ust. 3 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, w przypadku gdy osoba nie wyraża zgody na dalsze przebywanie w domu pomocy społecznej i nie została do niego przyjęta na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego o przyjęciu do domu pomocy społecznej osoba ta, jej przedstawiciel ustawowy, małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, osoba sprawująca nad nią faktyczną opiekę lub kierownik domu pomocy społecznej mogą wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o zniesienie obowiązku przebywania w domu pomocy społecznej.

Prawomocne orzeczenie sądu w przedmiocie przyjęcia osoby do domu pomocy społecznej bez jej zgody, zastępuje zgodę (wniosek) takiej osoby, o którym mowa w przepisie § 8 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej.

Sporządził: Jerzy Radosz

Archiwum:

•  Luty 2022